Claypipes.nl
Lettermerken
Cijfermerken
Heraldische afbeeldingen en wapens
Natuur (Flora ; bloemen, planten, bomen etc)
Personen
Dieren
(Gebruiks-)Voorwerpen
Vervoer/transport en gebouwen
Afbeeldingen met betrekking tot vervoer/transport en gebouwen
Klik hier voor een overzicht van alle merken met afbeeldingen mbt vervoer/transport en gebouwen
Gereedschappen en wapens
Afbeeldingen van gereedschappen en wapens
Klik hier voor een overzicht van alle merken met afbeeldingen van wapens en gereedschappen
Hemellichamen
Muziekinstrumenten
Kleding en lichaamsdelen
Vormen en figuren
Overige Afbeeldingen
Bijmerken
Vanuit de 'Goudse' optiek wordt als 'merk' van een pijpenmaker in principe het op de onderkant van de hiel gestempelde merk bedoeld. Andere versieringen op andere plekken op de pijp vielen niet onder het merkenrecht. In het begin van de 18e eeuw ontstond het zogenaamde 'bijmerk' dat een, voor de Goudse pijpenmakers, beschermende functie gaf: alleen zij mochten een Gouds wapenschild op de zijkant van de hiel plaatsen als teken van Goudse herkomst en kwaliteit. Daarnaast werden door pijpenmakers ook markeringen in de persvorm op de zijkant van de hiel aangebracht om de specifieke gebruikte persvorm te kunnen herkennen. Hier komt de term 'vormmerk' vandaan.
In andere plaatsen, zonder pijpenmakers gilde en met andere regels met betrekking tot merkvoering kon het zo zijn dat het merk van de pijpenmaker op de zijkant van de hiel, of zelfs op de ketel werd aangebracht (bv. in Schoonhoven en in Leeuwarden). In die gevallen is het dus niet correct om van een 'bijmerk' of 'vormmerk' te spreken.
In de gevallen dat niet-Goudse pijpenmakers een poging deden om Goudse kwaliteit en merken te kopieren werd het bijmerk ook vaak gekopieerd, maar dan zodanig dat het Goudse leek, maar net niet was. Op deze wijze probeerden met name de pijpenmakers binnen de staten van Holland en West Friesland om octrooien te omzeilen die vanaf 1739 verleend waren (zie onderaan de pagina).
In Aarlanderveen en bijvoorbeeld Den Bosch werden geheel eigen bijmerken geintroduceerd.
Hiernaast links een tweetal varianten van het bijmerk 'boom' dat tussen ca 1810 en 1860 in Den Bosch gebruikt is.
Een wapenschild maar geen Gouds: er zijn extra stippen aangebracht. Dit is o.a. gebruikt door Philip Hoogenboom in Alphen.
Eveneens Philip Hoogenboom in Alphen ; er zijn stippen toegevoegd aan de middenbalk, hielmerk Molen
Een cirkel met kruis : dit is een gestileerde uitvoering van het Wapen van Aarlanderveen (doodskop met twee zwaarden gekruist eronder). Gebruikt in Aarlanderveen na 1819. Deze pijp heeft hielmerk AS
Drie jacht- of posthoorns, hielmerk speelman. Onduidelijk waar dit merk vandaan komt
Gekroonde Leeuwen met wapenschild en teksten HONI SOIT QUI MAL Y PENSE en VIVAT ORANIE. Het bijmerk lijkt gouds maar is het niet ; op de middenbalk zijn 2 extra stippen aangebracht. Philip Hogenboom, Alphen, ca 1750-1770. Hielmerk 'C6'
Vanaf het begin van de 18e eeuw gaan we het gebruik van bijmerken zien, in eerste instantie door het Gouds gilde aangevraagd en toegekend, ten einde de Goudse pijpen, die in 'gilde-loze' plaatsen rondom Gouda meer en meer gekopieerd werden buiten controle en regeling van het pijpmakersgilde om, te beschermen. Vanaf 1739 verlenen de Staten van Holland en West Friesland een octrooi voor goudse pijpmakers om het Goudse wapen op de zijkant van de hiel van de hoogste kwaliteit pijpen te plaatsen (zgn 'porcelijne' pijpen) (ref *14). Goudse 'fijne' en 'grove' pijpen zijn op dat moment nog niet beschermd, en de verkoop van deze pijpen lijkt hier ook onder te lijden, vandaar dat in een aanvullend octrooi in 1740, deze pijpen voorzien dienen te worden van een gouds wapenschild aan beide zijden van de hiel, met de letter 'S' als toevoeging. S staat hierbij voor 'slegte' ; hiermee werden 'gewone' pijpen aangeduid. Het was pijpmakers van buiten Gouda op straffe van enorme boetes niet toegestaan het goudse bijmerk in welke vorm dan ook te gebruiken.
'Porcelijne' goudse pijpen werden vanaf dat moment beschermd door het wapen van Gouda aan 1 zijde van de hiel. De 'gewone' goudse pijpen door het wapen van Gouda aan beide zijden van de hiel met daarboven de letter S.
Dit was voor de pijpmakers uit Aarlanderveen, Schoonhoven, maar bv ook duitsland geen enkele belemmering en heel inventief werden de Goudse 6 sterren vervangen door stippen, 6 of meer, of wapenschildjes die enigszins op het Goudse leken. Zelfs namen van goudse pijpmakers worden klakkeloos gekopieerd via bijvoorbeeld naamstempels op de steel.
Deze concurrentie neemt dermate grote vormen aan dat in 1791 nogmaals een poging gedaan wordt de marktbescherming voor de goudse pijpmakers te vergroten. Het plaatsen van het Gouds wapen al dan niet met uitbreidingen of toevoegingen, alsmede het gebruik van de naam Gouda, of het gebruik van de naam van een goudse pijpmaker wordt uitdrukkelijk verboden.
Onderstaand deze publicatie uit 1791, waarin door de Staaten van Holland en West Vriesland uitdrukkelijk verboden wordt om aan pijpmakers van buiten Gouda, een bijmerk te zetten dat ook maar enigszins gelijkt op het Goudse. Ook dit bleek niet echt waterdicht, en zeker niet voor de (buitenlandse) pijpmakers gevestigd buiten 'de Staaten'.
Vanaf het einde van 1700, wanneer de Franse overheersing een feit wordt, wordt het pijpmakers gilde officieel opgeheven, echter tot ver in de daarop volgende eeuw blijven zowel de pijpmakers als de (lokale) overheden zoveel mogelijk de regels in stand houden.
Verantwoording en uitleg
In dit Hoofdstuk heb ik de verschillende merktekens en karakteristieke versieringen van de pijpen uit de verzameling samengebracht en enigszins gegroepeerd. Meestal zijn merktekens vrij eenduidig in de hiel van de pijpenkop aangebracht. In een aantal gevallen vinden we ook makers aanduidingen terug op de ketel middels een versiering, al dan niet met initialen.
Op basis van vooral bewaard gebleven gildegegevens (gildeboek met merken registratie) uit Gouda en combinaties van archiefstukken als geboorte-, doop-, trouw-, onroerend goed- en justitieele registers zijn vooral in de afgelopen decennia diverse publicaties gedaan, waarvan het boek 'Merken en Merkenrecht van de pijpenmakers in Gouda' door D.H. Duco (ref *14) een van de meest complete werken mbt de Goudse pijpenindustrie is. Maar in vrijwel iedere Nederlandse stad van enige omvang zijn vooral in de 17e eeuw pijpen gemaakt. Publicaties en individuele studies over deze lokale pijpenindustrieen bieden vaak goede overzichten, veel van deze informatie wordt door leden van de Stichting PKN gedaan. Nog altijd gaat dit onderzoek door en komt er regelmatig nieuwe informatie boven.
Dit hoofdstuk (evenals deze website) heeft niet de intentie 'compleet' te zijn ; leidraad is in principe de verzameling. Daar waar ik weet dat een merk bestaan heeft maar er geen exemplaren van heb in de collectie, is dit deels aangegeven met een 'grijze' foto.
Laatste Nieuwe
21/4: Een erg scherp uitgevoerde 'rustende herderin met een schaapje' van de Goudse pijpenmaker Wagenaar.
21/4; Jacob van Wingender Knoedgen (Belgie) : l'Union fait la force.
04/4; Een fraaie rekening van de firma Wingender Knoedgen uit 1868.
13/3; Een paar complete en bijna complete 17e eeuwers
12/3; Gouds pijpje uit de vroege 18e eeuw met fraai getordeerde steel
10/3; Het Wapen van Friesland
23/1: Weer wat pijpen uit de collectie op foto gezet waaronder weer leuke hiel-merken.
20/1: Twee fraaie dubbele krulpijpen (VIVAT DE PRUYSE) van Marinus van Duyn, tussen circa 1885 en 1925 gemaakt.
14/1: Wat leuke pijpjes gevonden in Rotterdam
13/1: Pijpjes van de eerste plastic materialen en bakeliet.
12/1: Pijpje van Martinus van Duijn.
19/12: De afgelopen maanden een paar hele fraaie pijpen van meerschuim kunnen toevoegen.
21/5 : Het IJzeren Kruis
8/12 : De pijpenmakers van Schoonhoven is het resultaat van ruim twee jaar archief onderzoek. Een 432 pagina's tellend boek dat een geheel nieuwe blik werpt op de industrie in deze stad en ruim 120 makers in detail belicht. Heel veel tot op heden onbekende informatie.
