[Artikel van Ruud Stam in PKN Jaarboek 2017]

Het ontzet van Leiden op 3 oktober 1574, was een belangrijk keerpunt in de strijd tegen de Spanjaarden. Als dank schonk Prins Willem van Oranje de stad een Hogeschool, de huidige Universiteit, die al op 8 februari 1575, vier maanden na het ontzet, werd ingewijd. De eerste studierichting was protestantse theologie. Belangrijk in een tijd waarin het katholieke Spaanse juk werd afgeworpen.

Ieder jaar wordt 3 oktober herdacht en is er een herinneringsdienst in de Pieterskerk. Zelfs in de Tweede Wereldoorlog werden deze herinneringsdiensten gehouden. Leidens ontzet leeft tot op de dag van vandaag heel sterk in Leiden. Toen in 1823 de gemeenteraad van Leiden besloot om de viering op zondag te vieren en de viering op 3 oktober daarmee in feit afschafte kwamen de studenten van Minerva in verzet. In dat jaar riepen de studenten de burgers op de vlag massaal uit te steken en werd door hen ‘aan Leydens nooddruftige ingezetenen eene extra bedeeling van haring en wittebrood uitgereikt’. Daarmee was de 3 oktober viering gered

en nadat in 1884 het standbeeld van burgemeester Van der Werf werd opgericht was het enthousiasme van de

bevolking zo groot dat in 1886 de 3 October Vereeniging ontstond. Deze vereniging organiseert sinds die tijd de

viering van het Leidens ontzet.

Uit het archief van de 3 October Vereeniging blijkt het volgende:

Naast de uitdeling van haring en wittebrood werden aan de Leidse bevolking ook andere producten uitgedeeld

die voor de arme bevolking een extra feestelijk tintje aan de dag moesten geven. Aan vrouwen werd vaak koffie

uitgedeeld terwijl de mannen vaak tabak, met of zonder uitgereikt, naast de uitreiking van haring en brood

aan vrouwen. Mannen werden steeds op een andere plaats bediend dan de vrouwen: het gebouw van Nut en

Genoegen. Vrouwen kregen de goede gaven in De Waag . Vanaf 1887 wordt aan de mannen tabak uitgereikt en een 3 oktober-pijp. Tabak- en sigarenhandelaren konden op een vastgesteld tijdstip vernemen wat de voorwaarden voor levering waren en als zij geselecteerd waren moesten zij voor een vaste prijs, die door de 3 October Vereeniging was vastgesteld, hun waren leveren.

Vanaf 1890 werd de uit te delen haring, wittebrood, tabak en koffie vooraf gekeurd.

Vanaf 1887 werden steeds pijpen uitgedeeld:

In het jubeljaar van de kroning van koningin Wilhelmina (1898) werden extra veel pijpen en tabak uitgedeeld. In de jaren 1914 t/m 1922 zijn geen tabak en pijpen uitgedeeld. Uiteraard speelt hier de oorlog een rol. Vanaf 1923 is er sprake van uitdeling van tabak aan de mannen, echter zonder pijp. De tabak werd ter beschikking gesteld

door Van Nelle (net als de koffie). Dit bleef zo tot en met 1936. In 1937 werd het te begrotelijk voor Van Nelle, maar in 1938 was er toch weer tabak van die fabriek. Daarna is het uitdelen van tabak (en ooit ook koffie en bier) ten einde. Vanaf 1939 werden uitsluitend haring en wittebrood uitgereikt, met onderbreking in de oorlogsjaren. Vanaf 1945 is verder ononderbroken haring en wittebrood uitgedeeld. Opvallend is dat juist in 1924 een heel stel herdenkingspijpen zijn uitgebracht bij diverse Goudse fabrieken vanwege de herdenking van 450 jaar Leidens ontzet. Deze zijn echter niet door de 3 October Vereeniging, maar door Leidse winkeliers aan de feestvierders verstrekt of verkocht.

Links een man haring en wittebrood en de tekst LONTSET. Rechts het gekroonde wapen van Leiden. Gouda, ca 1710-1730.

Links op de ketel staan twee mannen, mogelijk burgemeester van der Werf en de Prins van Oranje. Op de andere zijde het wapen van Leiden gekroond. Gouda, 1710-1730

Een 3 oktober pijp met het model van een zogenaamde Izabe. Gemaakt door een onbekende fabrikant, waarschijnlijk tweede helft van de 19e eeuw. Gevonden in de omgeving van Papenburg.

Hieronder een pijp van de firma Goedewaagen. Op de ketel links een portret van burgemeester Van der Werf en opschrift "P.A. V.D. WERF". Op de ketel rechts het stadswapen van Leiden met twee gekruiste sleutels op een schild. Op de ketel naar de roker toegericht de tekst  "LEIDEN ONTZET 3 OCTOBER 1574". De steel heeft een merkstempel met tekst "GOEDEWAAGEN GOUDA" en een etiket in blauw en wit met "GOEDEWAAGEN'S PIJP, GOUDA, HOLLAND".

De vorm zou in 1874 door Goedewaagen gemaakt zijn, ter herinnering van het 300-jarige jubileum van Leids ontzet. Onderstaande pijp is tussen circa 1900 en 1940 door Goedewaagen gemaakt.

Op de steel de tekst A.B, van der Reep v/h Franchimon en op andere zijde het adres, Haarlemmerstraat 204.